„Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza...

„Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza od Prawa Justyniańskiego do Kodeksu Cywilnego.” na podstawie artykułu  Renaty Świrgon- Skok

            Prawo spadkowe było zawsze wyznacznikiem majątkowych podstaw funkcjonowania rodziny, jak i poziomu materialnego całego społeczeństwa. Dotyczy to także zasad odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe, które mają romanistyczne korzenie. Ponieważ obecne obowiązujące prawo cywilne, regulując kwestie odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe, powołuje się na możliwość przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1012 k.c.), które znajduje swoje korzenie właśnie w prowadzonym przez Justyniana beneficium inventarii . Także rozwiązania  przyjęte w prawie rzymskim odnośnie ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe, wykorzystywane są we współczesnych kodeksach , tj. kodeks francuski i niemiecki.

            W prawie rzymskim z nabyciem spadku przez powołanego spadkobiercę związana była odpowiedzialność za długi spadkowe, która bardzo często  mogła przewyższać spadek i obejmować majątek osobisty spadkobiercy  i de facto  zaczęto chronić spadkobierców przed majątkowo niekorzystnymi skutkami dziedziczenia . Oto kilka korzystnych zasad chroniących spadkobierców przed niekorzystnymi skutkami dziedziczenia:

a)     pactum de non petendo pro parte-spadkobiercy spadków nadmiernie zadłużonych zawierali ze znanymi sobie wierzycielami spadkowymi układy przed nabyciem spadku, na podstawie których zobowiązywali się przekazać wierzycielom spadkodawcy pewną kwotę tego co im się należało. dopiero potem przyjmowali spadek.

b)     restitutio in integrum- czyli przywrócenie do stanu pierwotnego, o ile jednak istniała podstawa prawna do zastosowania takiego środka(mogli to uzyskać za zgodą pretora)

c)     beneficium abstinendi - dobrodziejstwa wstrzymania się od objęcia zadłużonego spadku przyznawanego przez pretora lub namiestnika prowincji, nie przysługiwało niewolnikowi ustanowionemu spadkobiercą w testamencie

z równoczesnym wyzwoleniem

d)     beneficium legis falcidiae-  chroniło ono spadkobierców przed nabyciem spadków nadmiernie obciążonych zapisami (legaty), wprowadzając ograniczenie wysokości legatów do trzech czwartych spadku (quarta falcidia)spadkobiercy

e)     Senatus consulta Pegasianum- wprowadziła zmiany dotyczące fideikomisów i rozciągnęła zastosowanie kwarty falcydyjskiej także przy obciążeniu spadku fideikomisami

Instytucja dobrodziejstwa inwentarza została wprowadzona przez Justyniana w konstytucji z 27 listopada 531 roku  na mocy której Justynian udzielił dobrodziejstwa wszystkim spadkobiercom, którzy nabyli spadek obciążony oraz  będą oni  mogli objąć spadek i odpowiadać za długi spadkowe tylko do takiej wysokości do jakiej sięga wartość majątku odziedziczonego. Spadkobierca, który chciał skorzystać z beneficium inventarii powinien w przypisanych prawem terminach rozpocząć spisywanie odziedziczonego majątku i przeprowadzić go w obecności specjalnego urzędnika. Spisany inwentarz powinien zostać przedstawiony na piśmie w terminie  trzech miesięcy, tj. 30 dni, w ciągu których należało zacząć spisywać odziedziczony . Warunkiem koniecznym do tego, żeby ograniczyć swoją odpowiedzialność za długi spadkowe w drodze dobrodziejstwa inwentarza było nabycie spadku przez powołanego spadkobiercę. Natomiast spadkobiercy konieczni (heredes necessarii)  nabywali oni spadek ipso iure, czyli w momencie powołania, bez żadnego aktu z ich strony. Spadek przechodził na nich nawet bez ich wiedzy czy wręcz wbrew ich woli. Spadkobiercy postronni (heredes extranei) nabywali spadek  przez  dokonanie aditio hereditatis, czyli aktu prawnego, przez który spadkobiercy postronni nabywali spadek. W prawie justyniańskim samo zwrócenie się o tempus deliberandi traktowane było jako rozpoczęcie procedury nabycia spadku przez powołanego spadkobiercę.

Spadkobierca, który przyjął spadek z beneficium inventarii ponosił odpowiedzialność tylko w oparciu o przedmioty spadkowe (cum viribus hereditatis). Natomiast w przypadku przyjęcia za hipotezę , według której spadkobierca odpowiadał obliczeniowo do wysokości spadku (pro viribus hereditatis) mogło to prowadzić do zwiększenia odpowiedzialności dziedzica poza majątek odziedziczony.

            Według austriackiego kodeksu cywilnego(ABGB- Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch) spadkobierca  po przyjęciu spadku przedstawia co do niego spadkodawcę ,przyjmuje wszystkie zobowiązania majątkowe jakie ciążyły na spadkodawcy, z wyjątkiem kar pieniężnych zagrożonych przez ustawę, jeśli nie nastąpiło jeszcze zasądzenie osoby spadkodawcy  spadkobierca składając wyraźne oświadczenie woli o przyjęciu spadku  musi zaznaczyć, czy przyjmuje spadek bezwarunkowo, czy też z zastrzeżeniem prawnego dobrodziejstwa inwentarza .

Ponadto wedle austriackiego kodeksu cywilnego nie można było zakazać spadkobiercy przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza,  z tym że spadkobierca, który przyjął spadek bezwarunkowo nie może później zmienić swojego oświadczenia i nabyć spadek z dobrodziejstwem inwentarza . Natomiast w przypadku zaś złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza prawo przewidywało możliwość zmiany na bezwarunkowe przyjęcie spadku. W przypadku występowania współdziedziców, jeżeli nawet tylko jeden z nich przyjął spadek z dobrodziejstwem to skutki jego oświadczenia rozciągają się na pozostałych współdziedziców , natomiast opiekunowie i kuratorowie osób nie posiadających pełnej zdolności do czynności prawnych, bez zgody sądu nie mogą bezwarunkowo przyjąć spadku ani go odrzucić, mogą jedynie przyjąć do z dobrodziejstwem inwentarza,  także zarządca masy konkursowej może przyjąć spadek wyłącznie z dobrodziejstwem inwentarza.

Zgodnie z niemieckim kodeksem cywilnym (BGB-Bürgerliches Gesetzbuch ) spadkodawca po przyjęciu spadku odpowiadał za zobowiązania spadkowe, do których zaliczano  długi spadkodawcy zobowiązania z tytułu zachowku, zapisów i zleceń, koszty pogrzebu, kurateli spadku oraz innych zarządzeń tymczasowych związanych z zabezpieczeniem spadku . spadkobierca ponosił odpowiedzialność za zobowiązania spadkowe albo w sposób nieograniczony, albo ograniczony poprzez sporządzenie inwentarza w którym powinny być podane wyczerpująco przedmioty spadkowe istniejące w chwili otwarcia spadku i wszystkie zobowiązania spadku. Powinien on zostać sporządzony przy obecności właściwych władz (sądy grodzkie) lub urzędników (sekretarze sadowi lub komornicy) oraz notariusza  Inwentarz, który zostanie sporządzony  spadkobierca powinien wręczyć sądowi spadkowemu lub  złoży wniosek aby to sąd spadkowy sporządził inwentarz. Natomiast , jeśli  spadkobierca rozmyślnie sporządził inwentarz tak, że jest on niezupełny albo został sporządzony w zamiarze pokrzywdzenia wierzycieli spadkowych poprzez wciąganie do spisu nieistniejących zobowiązań spadkowych, to wówczas odpowiada za zobowiązania spadkowe bez ograniczenia.

Kodeks Napoleona przewidywał przyjęcie przez spadkobiercę spadku  w sposób prosty lub z dobrodziejstwem inwentarza. Spadkobierca, który sporządził inwentarz odziedziczonego majątku odpowiada za długi spadkowe tylko do wysokości wartości majątku, jaki otrzymał w spadku. Poza tym może pozostawić cały odziedziczony majątek wierzycielom spadkowym i legatariuszom . Ponadto nie dochodzi do połączenia jego osobistego majątku ze spadkiem i wreszcie może także żądać zaspokojenia swoich wierzytelności jakie miał wobec spadkodawcy  oraz potracenia kosztów inwentarza, które stanowią ciężary spadku . Natomiast gdyby okazał się winnym świadomego zatajenia lub zaniedbania przy podawaniu przedmiotów do zinwentaryzowania to wówczas zgodnie  traci prawo skorzystania z dobrodziejstwem inwentarza. 

            Również w polskim prawie spadkowym  przewidywało się  ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkowe w drodze dobrodziejstwem inwentarza. W myśl art. 35 oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może być złożone tylko w ciągu 6 miesięcy, licząc od chwili, kiedy spadkobierca dowiedział się o powołaniu do spadku. Natomiast spadkobierca w tym terminie nie złożył żadnego oświadczenia prawo przyjmowało, iż przyjął on spadek wprost, z jednym wyjątkiem,  jeżeli spadkobierca w chwili rozpoczęcia lub zakończenia biegu tego 6 miesięcznego terminu nie miał pełnej zdolności do działań prawnych uważano, że pomimo braku oświadczenia z jego strony nabywa spadek z dobrodziejstwem inwentarza . Także w przypadku osób prawnych nie złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku równoznaczne jest z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza , podobnie też w przykładzie  gminy  i skarbu państwa  w przypadku współdziedziczenia, jeśli jeden z powołanych spadkobierców złoży oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza rozciąga się ono także na pozostałych powołanych do spadkobrania, chyba że złożyli oni oświadczenia o przyjęciu spadku wprost lub go odrzucili  spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, odpowiada za długi spadkowe tylko do wysokości wartości stanu  czynnego spadku, ustalonego w spisie inwentarza.

Spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku, czyli wartości należących do majątku spadkowego aktywów . Spis inwentarza prowadzony jest albo na wniosek (spadkobiercy, uprawnionego do zachowku, zapisobiercy, wykonawcy testamentu lub wierzyciela spadkowego oraz właściwego urzędu skarbowego) albo z urzędu (kiedy spadkobiercy złożył oświadczenie o przyjęciu spadku z beneficium inventarii a inwentarz nie był wcześniej sporządzony lub gdy ustanowiono kuratora spadku).

            Justyniański model takiego rodzaju odpowiedzialności za długi spadkowe znalazł trwałe miejsce  w późniejszej nauce prawa prywatnego i uzyskał potwierdzenie w nowożytnych kodyfikacjach prawa tj w kodeksie austriackim, niemieckim i francuskim. Rzymskie beneficium inventarii powstało  w wyniku nowoczesnych reform Justyniana, jakie przeprowadził on m.in. w obszarze prawa spadkowego i jest przykładem rzymskiego rozwiązania, stało się podstawą nowożytnych uregulowań w europejskich systemach prawa spadkowego również i w polskim prawie spadkowym. Prawo spadkowe było zawsze wyznacznikiem  podstaw funkcjonowania materialnego rodziny, jak i poziomu materialnego całego społeczeństwa. Dotyczy to także zasad odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe. Ponieważ obecne obowiązujące prawo cywilne, regulując kwestie odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe, powołuje się na możliwość przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1012 k.c.), które znajduje swoje korzenie właśnie w prowadzonym przez Justyniana beneficium inventarii . Także rozwiązania  przyjęte w prawie rzymskim odnośnie ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe, wykorzystywane są we współczesnych kodeksach .