Teksty popularnonaukowe

Wartości i zasady prawa spadkowego w prawie rzymskim

            Od najdawniejszych czasów pierwszą podstawową troskę społeczeństwa i porządku przyszłych spadkodawców stanowiło wskazanie heres. To wartość prawa spadkowego i wytyczna polityki prawa. Prawo spadkowe zajmuje się tym kto wstąpi w sytuację prawną zmarłego oraz określenie powołanych osób do spadku, choć w praktyce bogatszego unormowania wymaga kwestii powołania niż nabycia spadku. Spadek musi zostać przez kogoś nabyty, aby przez materialny dorobek życia zmarłego wpływać na świat żywych po własnej śmierci.[1] Prawo może temu wychodzić naprzeciw i określać dopuszczalność, zakres oraz przesłanki ewentualnych działań przez spadkodawcę w przyszłości.

Kolejną wartością prawa spadkowego jest swoboda przyjęcia spadku lub innych rozporządzeń testora. Postanowienia normujące skutki prawne śmierci człowieka będą chronić żyjących przed pogorszeniem ich sytuacji na skutek rozporządzeń spadkodawcy. Moralna wytyczna solidarności rodzinnej znajduje prawny wyraz w porządku dziedziczenia beztestamentowego, ustalonym zawsze przez społeczeństwo jako najbardziej pożądany.

            Bardzo ważną regułą w odniesieniu do spadków jest nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest – nikt nie może umrzeć, pozostawiając dziedzica do części spadku część zaś beztestamentowo.  Zasada ma charakter konstrukcyjny i przedstawia dwa sposoby podstawowego dziedziczenia: testamentowy i beztestamentowy, czyli na mocy ustawy. Zgodnie z art. 926 par.1 KC „powołanie do spadku wynika z ustawy lub z testamentu” Do dziedziczenia testamentowego dochodzi wtedy, gdy postanowienia prawa spadkowego pozwalają decydować o losie swojego majątku aktem ostatniej woli. W Rzymie dokonywało się to w testamencie lub kodycylach. Natomiast w dziedziczeniu beztestamentowym dochodzi do przekazania majątku zmarłego określonym przez prawo osobom, jeśli nie sporządził wcześniej testamentu.

            Zgodnie z teorią Pomponiusza „nasze prawo nie dopuszcza, aby cywil umierał zarówno jako testat jak intestat, bo naturalnie jest bitwa między tymi rodzajami powołania: testamentowymi i beztestamentowymi”. Kompilatorzy justyniańscy wysoce cenili tę zasadę, ponieważ stwierdzała konstrukcyjną rozłączność między dwoma sposobami powołania do spadku. Porządek ab intestato był zawsze przewidziany. Jeśli w ogóle pozwolano go spadkodawcy zmieniać, musiał umieć to odpowiednio, technicznie zrobić. Ze sposobu powołania dziedzica musiał wynikać, że decyduje on do całości nabycia praw.

            Dwa filary utrzymywały gmach rzymskiego prawa spadkowego. Nie przewidywano ich łączenia chociaż praktyka wymogła elastyczność. Klasyczne prawo rzymskie znalazło grupy, w którym nierespektowania rozdzielenia dziedziczenia ex testamento i ab intestato. Pierwsza grupa jest zgodna z zasadą Pomponiusza:nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest nie dotyczyła żołnierzy, gdyż rzymskie prawo spadkowe starało się być przyjazne dla tych, którzy w służbie ojczyzny stawali się siłą zbrojną. Nie oczekiwano od nich doświadczenia w prawie.[2] Ten fakt można zaobserwować w konstytucjach cesarskich, gdzie pozwalano rozrządzać żołnierzom na rzecz Latynów lub peregrynów, zwalniano ich z wymogu zachowania formy testamentu.

            Do powołania testamentowego i beztestamentowego po tym samym spadkobiercy dochodziło na skutek dziedziczenia beztestamentowego contra tabulas, czyli przeciw tabliczkom testamentu. Do takiej sytuacji dochodziło wtedy, gdy nie spełniono formalnych wymogów co do treści aktu ostatniej woli. Jeśli testator zamierzał wydziedziczyć zstępnych, którzy dziedziczyli beztestamentowo według ius civile, synów musiał wymienić ich z imienia. W przeciwnym razie testament uznawano za nieistniejący, przez co dochodziło do dziedziczenia beztestamentowego. Pozostałych krewnych należało objąć klauzulą ogólną, a jej brak nie powodował tak dramatycznych skutków. W sytuacji pominięcia żony, córki lub wnuka testament pozostawał ważny, lecz podlegało modyfikacji na dwa sposoby. Jeżeli dziedzicem testator ustanowił kogoś z zewnątrz spośród extranei pominięci milczeniem dochodzili do spadku ich kosztem, otrzymując połowę spadku do równego podziału. Jak spadkobiercami ustanowiłby osoby z kręgu sui heredes, pominięci otrzymywali udział, który przypadłby im w dziedziczeniu beztestamentowym.

            Powołanie częściowo na podstawie testamentu, częściowo beztestamentowo mogło pojawić się w dziedziczeniu beztestamentowym materialnym. Kiedy zwracano się do pretora o querella inoficossi testamenti, aby obalić testament, zdarzało się, że skarga była kierowana tylko przeciw niektórym z dziedziców w nim ustanowionych. Magistrailis mógł także w mocy utrzymywać niektóre postanowienia testamentu mimo obalenia testamentu: wskazanie opiekuna niedojrzałych lub zapis dla zwrotu posągu żonie, albo dopuścić do dziedziczenia spadkobierców ustanowionych przez testatora, którzy nie mieli prawa do bonorum possessio contra tabulas. W ostatnim przypadku chodziło o krewnych lub kobiety wyznaczone dziedzicami – znów n poczet zwrotu posagu.

            Prawdziwy wyłom w konstrukcji prawa rzymskiego spadkowego miała poprzez nałożenie beztestamentowych fideikomisów. Wtedy już tylko wymóg wyraźnego objawienia woli co do ustanowienia fideikomisów przez spadkodawcę zabezpieczał przed zniweczeniem fundamentalnego rozróżnienia na dziedziczenie beztestamentowe i testamentowe. Fideikomis ab intestato stał się za to skutecznym środkiem uelastycznienia prawa spadkowego i rozszerzania w dysponowaniu majątkiem na wypadek śmierci. Nakładany zazwyczaj w kodycylach ab intestato, pozwalał spadkodawcom ingerować w porządek dziedziczenia beztestamentowego. Także każdy spadkodawca mógł rozmyślnie powstrzymywać się od sporządzenia testamentu, aby powołać do spadku dziedziców beztestamentowych, których fideikomisarnie zobowiązywał do wydania wskazanym spadkobiercom, określonej ułamkiem jego części albo niektórych corpora heridetaria. Spadkodawca decydując w ten sposób o swoim majątku unikał niebezpieczeństwa jakie w przyszłości mogłoby dla jego rozrządzeń stworzyć postepowania contra tabulas- fideikomis ab intestato chronił go przed zawiłościami prawnymi, związanymi ze sporządzeniem testamentu. Umożliwiał rozrządzenie majątkiem na wypadek śmierci, gdy istniała sytuacja, że nie uda się wypełnić nadaje prawem powołania dziedzica. Kodycyle z zapisem powierniczym sporządzano szybko i bez jakiejkolwiek pomocy w podroży, w razie burzy miejskiej lub trzęsienia ziemi. Fideicommissum ab intestato umożliwiało testatorowi dołączanie tzw. klauzuli kodycylarnej, czyli nieformalnego postanowienia, gdyby testament okazał się nieważny lub nie wywierał skutkó1) traktowano go jak kodycyle.

            Swoboda testowania wynika z przyznawanego spadkodawcy prawa do decydowania o losach dorobku swojego życia mortis causa. Zgodnie z przepisem Ustawy XII Tablic: uti legassit super pecunia tutelave suae rei, ita ius esto- jak rozporządził swoim majątkiem oraz co zdecydował w kwestii opieki nad swymi rzeczami, niech będzie prawem. Rzymski porządek prawny dopuszczał dokonanie tylko tego w testamencie lub w kodycylach. Ambulatoria est enim voluntas defuncti usque ad vitae supremum exitum- zmienna jest bowiem wola zmarłego aż do samego kresu życia. Po pierwsze, że skutki wywołuje ona dopiero po śmierci testora, po drugie, musi istnieć możliwość jej wyrażenia lub jej zmiany ąż do chwili śmierci.

            Swoboda testowania w prawie rzymskim odrzuciła testamenty wspólne, w których rozrządzeniach występowało więcej niż jeden spadkodawca. Testament wspólny zakłada wcześniejsze porozumienie stron i nie dopuszcza zmiany przez jedną ze stron z upływem czasu, a więc bez zgody drugiej. Dla prawa rzymskiego sytuacja, w której testator nie jest w stanie odwołać lub zmienić aktu ostatniej woli jest sprzeczna z naturą testamentu ambulatoria voluntas.

W Rzymie czynnościami prawnymi na wypadek śmierci były testamenty i kodycyle. Prawo rzymskie uznawało umowy o dziedziczenie za sprzeczne z dobrymi obyczajami, jak każdą poważniejszą dyskusję o przyjęciu materialnego dorobku cudzego życia prowadzoną przed śmiercią tej osoby. Odrzucano kontrakty o sporządzenie lub powstrzymanie się od sporządzenia, odwołanie lub nieodwołanie testamentu, umowy o zrzeczenie się dziedziczenia lub ustanowienie osoby drugiej lub osoby trzeciej spadkobiercą lub zapisobiorcą.

CECHY PRAWA ŚREDNIOWIECZNEGO

Prawo w średniowieczu charakteryzowała się przewagą prawa zwyczajowego nad prawem stanowionym, zasadą osobowości prawa, partykularyzmem prawa. Do źródeł prawa w średniowieczu zaliczano: prawo stanowe i szczególne, prawo publiczne i prywatne (prawo publiczne mające na celu obronę interesu publicznego, w rzeczywistości interes monarchii (np. zdrada stanu, zabójstwo); prawo prywatne, które realizowało interes jednostek.), prawo świeckie i prawo kanoniczne.

Prawo średniowieczne to przede wszystkim prawo zwyczajowe. Jego źródłem był zwyczaj, czyli powszechnie uznana, uświęcona tradycją forma zachowania się, przyjęta w danej społeczności. Zwyczaje wraz z upływem czasu nabierały charakteru niepisemnych powinności. Przekonanie o ich słuszności i trwałości stworzył pojęcie prawa zwyczajowego. Zasada osobowości prawa jest przeciwieństwem zasady terytorialności. Podleganie systemowi prawa ze względu na tożsamość. Wykształciła się w oparciu o istnienie państw plemiennych. Następowało professio iuris (oświadczenie prawa), czyli sędzia na początku każdego procesu sędzia pytał o systemy prawa, jakim podlegają strony, czyli miejsce miało professio iuris, a sędzia musiał rozpatrzeć sprawę w oparciu o stosowne systemy. Ciążący na sędzim obowiązek ich znajomości był poważną wadą tego rozwiązania. Jeśli strony rządziły się odmiennymi systemami, najczęściej przyjmowano zasadę, że sprawa będzie rozpatrzona na podstawie systemu, któremu podlegał pozwany. Nadal jednak występowały sytuacje konfliktowe, a zdarzały się coraz częściej, od kiedy ludność różnego pochodzenia zaczęła się mieszać (np. przy sprawach spadkowych). W efekcie sędziowie mieszali normy różnych systemów, a to prowadziło do powstania lokalnych systemów prawa zwyczajowego.

Prawo zwyczajowe charakteryzowało się następującymi cechami: słabo rozwinięty aparat państwowy, brak środków umożliwiających władcom nadawanie i egzekwowanie własnych dyspozycji , moc obowiązująca dla istniejących norm zwyczajowych przez obwarowanie ich przymusem państwowym w drodze praktyki organów państwowych ( nie jednego aktu normatywnego), rola sądów , ustna tradycja, forma pisemna( dokumenty , akta czynności prawnych, wyroki sądowe )= reguły jednostkowe, reguły o charakterze bardziej ogólnym , dotyczące szerszego kręgu podmiotów, niewiele przejawów prawotwórczej działalności władzy państwowej( zmiany, uzupełnienie prawa zwyczajowego, zwarte kompleksy norm, brak warunków do zastępowania).

W XIII wieku nastąpiły narodziny ideologii prawodawstwa: przezwyciężenie rozdrobnienia feudalnego, prawotwórcza działalność władców, teoretyczne uzasadnienie mocy stanowienia prawa przez panującego- legiści, kanoniści, gotowe wzorce uzasadniające moc stanowienia prawa przez monarchów/ papieża.

Wzajemny stosunek zwyczaju i ustawy poprzez: koncepcje nadrzędności prawa zwyczajowego, niemożności usuwania zwyczaju poprzez ustawę oraz teorie uzasadniające prymat ustawy nad prawem zwyczajowym (rzymskie i kanoniczne – ARYSTOTELOWSKA KONCEPCJA PAŃSTWA)

Etapy przechodzenia od prawa zwyczajowego do prawodawstwa państwowego w ciągu XIII wieku: prywatne spisy prawa zwyczajowego, pewna całość, dane terytorium (zwody, zwyczaje, kodeksy) spisanie istniejącego prawa w celu lepszego poznania; moc obowiązująca w drodze praktyki lub oficjalnej sankcji monarchy jako tzw. zwyczaje zatwierdzone; potwierdzenie autentycznego prawa zwyczajowego, intensywne prawodawstwo królewskie, ustanowienie nowych norm państwowych.

XIV wiek- doktryna postglosatorów : postulaty możliwie najpełniejszej regulacji życia prywatnego normami prawa stanowionego, formalna strona procesu ustawodawczego techniki stanowienia prawa, monarchia stanowa, czyli nastąpiło rozszerzenie kręgu organów tworzących prawo( reprezentacje stanów społecznych, zgromadzenia stanowe , organy samorządu lokalnego ), absolutyzm- podstawy rozwoju prawa stanowionego, aspiracje objęcia reglamentacją prawną całości życia politycznego i prawnego- głównie sfera publicznoprawna, w dziedzinie prawa sądowego- proces sądowy i prawo karne; tam gdzie nie doszło do powstania absolutyzmu- prymat prawa zwyczajowego( XVw., demokracja szlachecka)

Partykularyzm prawa, czyli podział prawa na stanowione i terytorialne. Etap pośredni pomiędzy prawem osobowym a terytorialnym, przekształcenie w prawo stanowe. W dobie monarchii stanowej wykształciły się następujące stany: stan szlachecki (prawo ziemskie, lenne, zwane też prawem polskim), stan mieszczański (autonomiczne prawo poszczególnych miast- na prawie Środy Śląskiej i Magdeburga), duchowieństwo (prawo kanoniczne, prawo kościelne), stan chłopski(dworski), gdzie głównym ośrodkiem decyzji normatywnych był dwór właściciela ziemskiego. Stany uprzywilejowana to szlachta i duchowieństwo, z czasem też mieszczaństwo.

Partykularyzm prawa ściśle związany z pozycją prawa zwyczajowego, brak charakteru prze norm prawa zwyczajowego na inne terytoria, brak więzi gospodarczej i politycznej pomiędzy poszczególnymi terytoriami, stan komunikacji, zanik centralnych ośrodków władzy w dobie rozdrobnienia feudalnego, stabilizacja jako ideał życia (przeciwność reformy unifikacji).

SCENTRALIZOWANA MONARCHIA STANOWA:

1.     Tendencje do likwidacji prawnego partykularyzmu, unifikacja lokalnych praw zwyczajowych

2.     Czynnik integrujący od XIII w. – prawo rzymskie i kanoniczne

·       Walor uniwersalny, prawo powszechne

·       Luki w prawie miejscowym, rozbieżności pomiędzy prawami partykularnymi

·       Podstawa studiów uniwersyteckich

3.     Prawo stanowione w postaci ustawodawstwa obowiązującego na terytorium całego państwa.

Na stanowość prawa składało się kilka bardzo ważnych pojęć:

Stany- grupy społeczne, określane przez prawo, członkowie mają odrębną sytuacje prawną.

Monarchia stanowa- okres pełnego wyodrębnienia się stanów

Prawo ziemskie, lenne- prawo stanu szlacheckiego

Prawo kanoniczne kościelne- normy, którymi rządziło się duchowieństwo

Prawo stanu: przywilej nadawany jednostce terytorialnej lub grupie społecznej, umowa zawierana pomiędzy królem a właścicielami ziemskimi, między dwoma właścicielami ziemskimi, dalsze zróżnicowanie w ramach prawa stanowego, prawo poszczególnych grup pośrednich- prawa cechowe organizacji kupieckich i rzemieślniczych w prawie miejskim.

Kapitularze królewskie:

·       Prawo stanowione w państwie frankońskim

ü  Bannus królewski- prawo wydawania nakazów i zakazów(grzywna)

ü  Świeckie, królewskie, mieszane

ü  Dodawanie do spisów

Prawo świeckie, czyli prawo stanowione przez organy państwa. Prawo kanoniczne – prawo stanowione przez kościół rzymsko- katolicki (np. kodeks kanoniczny): ogół przepisów dotyczących stosunków kościelnych niezależnie od tego przez kogo było wydawane. Pochodzi wyłącznie od władzy kościelnej, dotyczy nie tylko stosunków kościelnych , ale i spraw świeckich, Stary Testament, źródło wzorcowe( azyl, dziesięcina, przeszkody małżeńskie), Nowy Testament- główne i szczegółowe źródło, Pisma Ojców Kościoła, Ustawodawstwo synodalne postanowienie soborów powszechnych, ustawodawstwo papieskie , kompilacje o charakterze prywatnym Collectio Tripartita( 1012r.), Kolekcja Pseudo- Izydora( IXw.) Program Generalnej Odmowy, ujednolicenie organizacji orzeczenia sądów kościelnych , uporządkowanie istniejących źródeł, Dekret Gracjana( systematyzacja i nowa interpretacja rozszerzonych źródeł -XII w. - ,mnich z Bolonii, prawo kanoniczne jako samodzielna dyscyplina naukowa , Uniwersytet w Bolonii;

„Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza od Prawa Justyniańskiego do Kodeksu Cywilnego.” na podstawie artykułu  Renaty Świrgon- Skok

            Prawo spadkowe było zawsze wyznacznikiem majątkowych podstaw funkcjonowania rodziny, jak i poziomu materialnego całego społeczeństwa. Dotyczy to także zasad odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe, które mają romanistyczne korzenie. Ponieważ obecne obowiązujące prawo cywilne, regulując kwestie odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe, powołuje się na możliwość przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1012 k.c.), które znajduje swoje korzenie właśnie w prowadzonym przez Justyniana beneficium inventarii . Także rozwiązania  przyjęte w prawie rzymskim odnośnie ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe, wykorzystywane są we współczesnych kodeksach , tj. kodeks francuski i niemiecki.

            W prawie rzymskim z nabyciem spadku przez powołanego spadkobiercę związana była odpowiedzialność za długi spadkowe, która bardzo często  mogła przewyższać spadek i obejmować majątek osobisty spadkobiercy  i de facto  zaczęto chronić spadkobierców przed majątkowo niekorzystnymi skutkami dziedziczenia . Oto kilka korzystnych zasad chroniących spadkobierców przed niekorzystnymi skutkami dziedziczenia:

a)     pactum de non petendo pro parte-spadkobiercy spadków nadmiernie zadłużonych zawierali ze znanymi sobie wierzycielami spadkowymi układy przed nabyciem spadku, na podstawie których zobowiązywali się przekazać wierzycielom spadkodawcy pewną kwotę tego co im się należało. dopiero potem przyjmowali spadek.

b)     restitutio in integrum- czyli przywrócenie do stanu pierwotnego, o ile jednak istniała podstawa prawna do zastosowania takiego środka(mogli to uzyskać za zgodą pretora)

c)     beneficium abstinendi - dobrodziejstwa wstrzymania się od objęcia zadłużonego spadku przyznawanego przez pretora lub namiestnika prowincji, nie przysługiwało niewolnikowi ustanowionemu spadkobiercą w testamencie

z równoczesnym wyzwoleniem

d)     beneficium legis falcidiae-  chroniło ono spadkobierców przed nabyciem spadków nadmiernie obciążonych zapisami (legaty), wprowadzając ograniczenie wysokości legatów do trzech czwartych spadku (quarta falcidia)spadkobiercy

e)     Senatus consulta Pegasianum- wprowadziła zmiany dotyczące fideikomisów i rozciągnęła zastosowanie kwarty falcydyjskiej także przy obciążeniu spadku fideikomisami

Instytucja dobrodziejstwa inwentarza została wprowadzona przez Justyniana w konstytucji z 27 listopada 531 roku  na mocy której Justynian udzielił dobrodziejstwa wszystkim spadkobiercom, którzy nabyli spadek obciążony oraz  będą oni  mogli objąć spadek i odpowiadać za długi spadkowe tylko do takiej wysokości do jakiej sięga wartość majątku odziedziczonego. Spadkobierca, który chciał skorzystać z beneficium inventarii powinien w przypisanych prawem terminach rozpocząć spisywanie odziedziczonego majątku i przeprowadzić go w obecności specjalnego urzędnika. Spisany inwentarz powinien zostać przedstawiony na piśmie w terminie  trzech miesięcy, tj. 30 dni, w ciągu których należało zacząć spisywać odziedziczony . Warunkiem koniecznym do tego, żeby ograniczyć swoją odpowiedzialność za długi spadkowe w drodze dobrodziejstwa inwentarza było nabycie spadku przez powołanego spadkobiercę. Natomiast spadkobiercy konieczni (heredes necessarii)  nabywali oni spadek ipso iure, czyli w momencie powołania, bez żadnego aktu z ich strony. Spadek przechodził na nich nawet bez ich wiedzy czy wręcz wbrew ich woli. Spadkobiercy postronni (heredes extranei) nabywali spadek  przez  dokonanie aditio hereditatis, czyli aktu prawnego, przez który spadkobiercy postronni nabywali spadek. W prawie justyniańskim samo zwrócenie się o tempus deliberandi traktowane było jako rozpoczęcie procedury nabycia spadku przez powołanego spadkobiercę.

Spadkobierca, który przyjął spadek z beneficium inventarii ponosił odpowiedzialność tylko w oparciu o przedmioty spadkowe (cum viribus hereditatis). Natomiast w przypadku przyjęcia za hipotezę , według której spadkobierca odpowiadał obliczeniowo do wysokości spadku (pro viribus hereditatis) mogło to prowadzić do zwiększenia odpowiedzialności dziedzica poza majątek odziedziczony.

            Według austriackiego kodeksu cywilnego(ABGB- Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch) spadkobierca  po przyjęciu spadku przedstawia co do niego spadkodawcę ,przyjmuje wszystkie zobowiązania majątkowe jakie ciążyły na spadkodawcy, z wyjątkiem kar pieniężnych zagrożonych przez ustawę, jeśli nie nastąpiło jeszcze zasądzenie osoby spadkodawcy  spadkobierca składając wyraźne oświadczenie woli o przyjęciu spadku  musi zaznaczyć, czy przyjmuje spadek bezwarunkowo, czy też z zastrzeżeniem prawnego dobrodziejstwa inwentarza .

Ponadto wedle austriackiego kodeksu cywilnego nie można było zakazać spadkobiercy przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza,  z tym że spadkobierca, który przyjął spadek bezwarunkowo nie może później zmienić swojego oświadczenia i nabyć spadek z dobrodziejstwem inwentarza . Natomiast w przypadku zaś złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza prawo przewidywało możliwość zmiany na bezwarunkowe przyjęcie spadku. W przypadku występowania współdziedziców, jeżeli nawet tylko jeden z nich przyjął spadek z dobrodziejstwem to skutki jego oświadczenia rozciągają się na pozostałych współdziedziców , natomiast opiekunowie i kuratorowie osób nie posiadających pełnej zdolności do czynności prawnych, bez zgody sądu nie mogą bezwarunkowo przyjąć spadku ani go odrzucić, mogą jedynie przyjąć do z dobrodziejstwem inwentarza,  także zarządca masy konkursowej może przyjąć spadek wyłącznie z dobrodziejstwem inwentarza.

Zgodnie z niemieckim kodeksem cywilnym (BGB-Bürgerliches Gesetzbuch ) spadkodawca po przyjęciu spadku odpowiadał za zobowiązania spadkowe, do których zaliczano  długi spadkodawcy zobowiązania z tytułu zachowku, zapisów i zleceń, koszty pogrzebu, kurateli spadku oraz innych zarządzeń tymczasowych związanych z zabezpieczeniem spadku . spadkobierca ponosił odpowiedzialność za zobowiązania spadkowe albo w sposób nieograniczony, albo ograniczony poprzez sporządzenie inwentarza w którym powinny być podane wyczerpująco przedmioty spadkowe istniejące w chwili otwarcia spadku i wszystkie zobowiązania spadku. Powinien on zostać sporządzony przy obecności właściwych władz (sądy grodzkie) lub urzędników (sekretarze sadowi lub komornicy) oraz notariusza  Inwentarz, który zostanie sporządzony  spadkobierca powinien wręczyć sądowi spadkowemu lub  złoży wniosek aby to sąd spadkowy sporządził inwentarz. Natomiast , jeśli  spadkobierca rozmyślnie sporządził inwentarz tak, że jest on niezupełny albo został sporządzony w zamiarze pokrzywdzenia wierzycieli spadkowych poprzez wciąganie do spisu nieistniejących zobowiązań spadkowych, to wówczas odpowiada za zobowiązania spadkowe bez ograniczenia.

Kodeks Napoleona przewidywał przyjęcie przez spadkobiercę spadku  w sposób prosty lub z dobrodziejstwem inwentarza. Spadkobierca, który sporządził inwentarz odziedziczonego majątku odpowiada za długi spadkowe tylko do wysokości wartości majątku, jaki otrzymał w spadku. Poza tym może pozostawić cały odziedziczony majątek wierzycielom spadkowym i legatariuszom . Ponadto nie dochodzi do połączenia jego osobistego majątku ze spadkiem i wreszcie może także żądać zaspokojenia swoich wierzytelności jakie miał wobec spadkodawcy  oraz potracenia kosztów inwentarza, które stanowią ciężary spadku . Natomiast gdyby okazał się winnym świadomego zatajenia lub zaniedbania przy podawaniu przedmiotów do zinwentaryzowania to wówczas zgodnie  traci prawo skorzystania z dobrodziejstwem inwentarza. 

            Również w polskim prawie spadkowym  przewidywało się  ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkowe w drodze dobrodziejstwem inwentarza. W myśl art. 35 oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może być złożone tylko w ciągu 6 miesięcy, licząc od chwili, kiedy spadkobierca dowiedział się o powołaniu do spadku. Natomiast spadkobierca w tym terminie nie złożył żadnego oświadczenia prawo przyjmowało, iż przyjął on spadek wprost, z jednym wyjątkiem,  jeżeli spadkobierca w chwili rozpoczęcia lub zakończenia biegu tego 6 miesięcznego terminu nie miał pełnej zdolności do działań prawnych uważano, że pomimo braku oświadczenia z jego strony nabywa spadek z dobrodziejstwem inwentarza . Także w przypadku osób prawnych nie złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku równoznaczne jest z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza , podobnie też w przykładzie  gminy  i skarbu państwa  w przypadku współdziedziczenia, jeśli jeden z powołanych spadkobierców złoży oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza rozciąga się ono także na pozostałych powołanych do spadkobrania, chyba że złożyli oni oświadczenia o przyjęciu spadku wprost lub go odrzucili  spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, odpowiada za długi spadkowe tylko do wysokości wartości stanu  czynnego spadku, ustalonego w spisie inwentarza.

Spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku, czyli wartości należących do majątku spadkowego aktywów . Spis inwentarza prowadzony jest albo na wniosek (spadkobiercy, uprawnionego do zachowku, zapisobiercy, wykonawcy testamentu lub wierzyciela spadkowego oraz właściwego urzędu skarbowego) albo z urzędu (kiedy spadkobiercy złożył oświadczenie o przyjęciu spadku z beneficium inventarii a inwentarz nie był wcześniej sporządzony lub gdy ustanowiono kuratora spadku).

            Justyniański model takiego rodzaju odpowiedzialności za długi spadkowe znalazł trwałe miejsce  w późniejszej nauce prawa prywatnego i uzyskał potwierdzenie w nowożytnych kodyfikacjach prawa tj w kodeksie austriackim, niemieckim i francuskim. Rzymskie beneficium inventarii powstało  w wyniku nowoczesnych reform Justyniana, jakie przeprowadził on m.in. w obszarze prawa spadkowego i jest przykładem rzymskiego rozwiązania, stało się podstawą nowożytnych uregulowań w europejskich systemach prawa spadkowego również i w polskim prawie spadkowym. Prawo spadkowe było zawsze wyznacznikiem  podstaw funkcjonowania materialnego rodziny, jak i poziomu materialnego całego społeczeństwa. Dotyczy to także zasad odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe. Ponieważ obecne obowiązujące prawo cywilne, regulując kwestie odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe, powołuje się na możliwość przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1012 k.c.), które znajduje swoje korzenie właśnie w prowadzonym przez Justyniana beneficium inventarii . Także rozwiązania  przyjęte w prawie rzymskim odnośnie ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe, wykorzystywane są we współczesnych kodeksach .